230. ROCZNICA UCHWALENIA KONSTYTUCJI 3 MAJA
3 MAJA 1791 – 3 MAJA 2021
Wiek XVIII to czas słabości Rzeczypospolitej. Wolna elekcja, liberum veto, prywata magnatów, słaba władza królewska, upadek gospodarczy spowodowany siedemnastowiecznymi wojnami, to główne przyczyny kryzysu państwa polskiego. Sytuację wykorzystują rosnące w siłę sąsiednie monarchie absolutystyczne: Rosja, Austria i Prusy, które rozpoczynają ingerencję w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. W rezultacie dochodzi do pierwszego rozbioru Polski w roku 1772.
Kolejne lata przynoszą jednak zmiany. Polacy w końcu dostrzegają potrzebę reform. W latach 1788-1792 obraduje w Warszawie Sejm Wielki – uchwalił on wyjątkowo ważne prawa, które miały uzdrowić funkcjonowanie państwa, np. powiększenie armii do 100 tysięcy żołnierzy, opodatkowanie szlachty i duchowieństwa, przyjęcie prawa o miastach, które zapewniało mieszczanom nietykalność osobistą; możliwość nabywanie dóbr ziemskich; zajmowanie niższych urzędów w administracji państwowej, sądach i wojsku; wysyłanie swoich przedstawicieli na sejm. Najważniejszym osiągnięciem obradujących senatorów i posłów było jednak uchwalenie 3 maja 1791 roku konstytucji, pierwszej w Europie, a drugiej na świecie (po amerykańskiej).
Treść konstytucji przygotowali w tajemnicy przed stronnictwem hetmańskim Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i sam król, Stanisław August Poniatowski. Uchwalono ją 3 maja 1791r., podczas gdy większość posłów sprzeciwiających się reformom wyjechała do domów na święta wielkanocne. Na sali była tylko 1/3 posłów. Król przedstawił kompilację depesz zagranicznych, z których wyzierała wizja nowego rozbioru i zażądał natychmiastowego uchwalenia ustawy rządowej. Mimo dramatycznego protestu posła Jana Suchorzewskiego, wołającego o łamaniu prawa, izba przyjęła ustawę.
Konstytucja, nazywana oficjalnie Ustawą rządową, formułowała podstawowe normy ustroju Rzeczypospolitej w duchu reformatorskim. Likwidowała liberum veto i wolną elekcję. Wprowadzała dziedziczność tronu. Po Stanisławie Auguście tron miał przypaść w udziale Wettynowi z linii elektorów saskich. Chciano w ten sposób ograniczyć nieustanną ingerencję obcych mocarstw w sprawy polskie.
Główne postanowienia: religia katolicka jest panująca, jednakże zapewnia się wolność innym wyznaniom; szlachta pozostaje przy swoich dawnych przywilejach, ale równocześnie zatwierdza się prawo o miastach królewskich; chłopi zostają wzięci pod opiekę prawa, lecz tylko w tym znaczeniu ,iż wszelkie układy między chłopami a dziedzicami nie mogą być samowolnie zmieniane; władza w państwie dzieli się na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą; władzę ustawodawczą sprawuje sejm złożony z izby poselskiej i senatu; uchwały zapadają większością głosów; władzę wykonawczą sprawuje król wspólnie ze Strażą Praw, tj.radą ministrów, mianowaną przez króla, a odpowiedzialną przed sejmem; władzę sądowniczą sprawują sądy pierwszej instancji, od których przysługuje apelacja do trybunałów; tron królewski jest dziedziczny. Zniesiono odrębność państwowo-prawną Litwy i Korony, łącząc je w jeden organizm państwowy. Polska stała się monarchią konstytucyjną.
Konstytucja 3 Maja obowiązywała zaledwie 15 miesięcy. Zapoczątkowała jedynie reformę ustroju i nigdy nie została w pełni wprowadzona w życie, a mimo to przeszła do historii jako jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach naszego państwa. Wiemy, że Rosja wraz z Prusami i Austrią dążyła do całkowitego rozbioru Polski. Przeciwnicy konstytucji zawiązali w Targowicy konfederację i walczyli po stronie Rosji w tzw. wojnie polsko-rosyjskiej w obronie konstytucji. Pomimo stawiania oporu pod Zieleńcami i Dubienką wojsko polskie zaczęło się wycofywać. Król przystąpił do Targowicy i nakazał zaprzestania działań zbrojnych. Konsekwencją przegranej wojny był w 1793 roku drugi rozbiór Polski, w którym Prusy i Rosja zabrały nam kolejne ziemie. Konstytucja została zniesiona, a jej zwolennicy udali się na emigrację. Nie uratowała państwa insurekcja kościuszkowska w 1794 roku. Powstanie upadło, a państwo polskie przestało istnieć po trzecim rozbiorze w 1795 roku.
